ABD, Rusya, Çin: Hangi kutuptansınız?

Medyanın, o mükemmel gücünü hepimiz biliyoruz, farkındayız. Bilgiyi topla, tasnif et, ideolojik tercihine ya da maddi çıkarına nazaran servis et. Hatta birden fazla vakit yorum yapmana, birilerini fonlayıp “düşünce ürettirmene” bile gerek yok. Zira servis ettiğin bilgi/ler yalnızca ve yalnızca istenilen çeşitten bir “fikir/sonuç” üretebilir. Aslında bir kez o “fikri” global hale getirirsen, ondan sonrası çok daha kolay; vagonların lokomotifi takip etmesi üzere, fikirler de “gönüllü” olarak gerisine dizilir.

Yok, yok kaygılanmayın, Saray’ın “fikir yayma” icraatları değil mevzumuz, yani “medya yasası” kapsamına girmeyecek, okumak cürüm teşkil etmeyecek (sanırım). Bu seferki gündem daha küresel, daha küresel! Şu Ukrayna meselesi…

Daha bir yıl bile dolmadı (Şubat 2022), Rusya-Ukrayna kapışması[1] başlayalı. Buna karşın, şu an dünyada yaşananların bütün sorumlusu “Putin/Zelenski”. Başta Avrupa ülkeleri olmak üzere bütün ülkelerde enflasyon yükseldi, bütün dünyada güç, besin krizi yaşanıyor, hatta bütün devletler bu olay üzerinden saflaştı ve hatta yeniden her an bir 3.Dünya Savaşı’nın çıkabileceğini bekler olduk.

Tamam, farkındayım, “bir Sırp’ın, Avusturya-Macaristan İmparatorunu öldürmesiyle 1. Dünya Savaşı’nın çıktığına inanmış öğrencileriz”, lakin biraz büyüdük güya. Diyebilirsiniz ki büyüdük ve “kelebek etkisi”ni de öğrendik.[2]

YA KUTUPSUZ KALSAYDIK

Biraz daha baştan başlayalım. Son on yıldır, giderek artan dozda “tek/çok kutupluluk” tartışılır hale geldi. (Eskiden işler daha kolaydı; iki kutup, iki sistem ve bunların garantörü nükleer istikrar vardı. Lakin kapitalizm işte bu, hiç var olanla yetinmez ki!) İki, üç hatta AB’yi de katıp dört kutuptan kelam edilmeye başlandı. Pekiyi, sahiden bir “çok kutupluluk” var mı?

Bu soruya karşılık aramadan evvel, şu “kutup” sözcüğünü/kavramını biraz dürtmek gerekli! Bilindiği üzere “iki kutupluluk”, 1. Dünya Savaşı’ndan sonra oluşan, 2. Dünya Savaşı’ndan sonra da uygunca yerleşen, bir tarafta ABD’nin öteki tarafta Sovyetler Birliği’nin başını çektiği iki farklı dünyanın sistemini tanımlıyordu. Kutuplardan biri sosyalist[3], oburu kapitalisti. İki başka “işletim sistemi” mevcuttu ve yalnızca karşı devleti değil, karşı sistemi de yok etmeyi amaçlıyordu. Kutup kavramına yüklenen mana tam da buydu, kolay bir rekabetten çok öte bir “kapışma”.

Oysa artık kapitalist işleyişe sahip, emperyalist münasebetleri önceleyen devletlerin/blokların rekabetinden, birbirlerine askeri, ekonomik olarak üstünlük kurma eforlarından kelam ediyoruz. Birbirlerini yok etmeye değil, zayıflatmaya ve birbirleri üstünde hegemonya kurmaya çalışıyorlar. Farklı bir “işletim sistemi” kurmaya da niyetleri yok. Yani ortada çok kutup falan yok, tek bir kutup/sistem içerisinde hegemonya uğraşı var.[4]

YOK O DENLİ ÇAKTIRMADAN İLERLEMEK

Şimdi soruyu daha anlaşılabilir hale getirelim. Emperyalist/kapitalist sistem içerisinde ABD hegemonyasını kırabilecek ya da onunla eşit bir konuma gelebilecek ya da onun yerine kendisini ikame edebilecek bir gücün/güçlerin başarılı olma ihtimali var mı? Rusya ve Çin, başka farklı ya da birlikte bunu gerçekleştirebilir mi? “Bence” diye başlayan afaki cevapları bir kenara bırakırsak, iktisattaki ve askeriyedeki datalarla ispat aranması kâfi. (Sanata, spora, kültürel etkinliklere, idare biçimlerine falan bakmamıza gerek yok. Emperyalistler ortası hegemonya esasen bunlarla kurulmuyor.)

Ekonomide ve askeriyede bakacağımız dataları de sonlandırarak kıyaslayalım. 2021 datalarına nazaran ABD, GSYH’si 23 milyar dolarla birinci, Çin 17,5 milyar dolarla ikinci, Rusya 1,7 ile onbirinci. ABD iktisadının, dünya iktisadı içindeki boyutları, dünya ticaret hacmindeki yeri, global finans sistemindeki ehemmiyetini garanti altında tutan asıl faktör ise “dolar”. Dolar, en değerli para ünitesi olmanın yanı sıra bir “dünya parası” ve yakın gelecekte de bu durum değişmeyecek.[5] Yani Dolar’ı yıkmadan ABD iktisadı daima “1 Numara” kalacak.[6]

ABD’nin askeri bütçesi ise neredeyse dünyadaki başka bütün ülkelerin toplam bütçesi kadar. Açıktır ki emperyalist hegemonyanın kurulmasının en kıymetli kuralı, “dünyanın her yerine” müdahale edebilecek kapasiteye sahip olmak. Bunun için de bakılması gereken iki kritik nokta var; toprakları dışında sahip olunan askeri üsler ve uçak gemileri.[7] Askeri üslerin, mevcut çıkarı korumak ve o bölgeye müdahale kapasitesine sahip olma maksadıyla kurulduğu aşikar. ABD’nin, (bilinen) 172 ülkede 800’den fazla askeri üssü var. Rusya’nın 17 farklı ülkede, Çin’in ise yalnızca Cibuti’de askeri üssü mevcut.

Uçak gemilerinde ise ABD 11, Çin 2 ve Rusya 1 durumda. Ulusaşırı çıkarların korunması için kesinlikle sahip olunması gereken bu gemiler, birebir vakitte gezici açık deniz hava üssü demek. Sayının az olması, korunacak ya da müdahale planınızın olduğu ulusaşırı çıkarlarınızın da az olması demek.

Kısaca, ABD’nin emperyalist dünyadaki hegemonyasıyla baş edebilecek bir gücün yakın ve orta vadede oluşması imkânsız. Lakin bu, Rusya ve Çin’in değişik biçimlerle birer “tehdit” olmadıkları manasına gelmiyor. Avrupa’nın ABD’ye olan bağımlılığının Rusya tarafından azaltılmaya çalışılması, birebir vakitte Rusya’nın etrafındaki ülkelerle alakasını genişletmesi ve derinleştirmesi açıktır ki ABD için dizginlenmesi ve önlenmesi gereken bir “bölgesel proje”. Misal biçimde Çin’in dünya ticaretindeki durumu, konvansiyonel güç kaynaklarına erişimi ve bölgesel ilgilerini geliştirmesi de ABD için dizginlenmesi ve önlenmesi gereken bir “bölgesel proje”.[8]

Eşitler ortası bir rekabet kelam konusu değil! Halbuki bize bir müddettir pompalanan bilgi/yorum; dünyanın çok kutuplu hale geldiği, Çin’in ticarette, Rusya’nın silahta öne geçtiği. (Dünyanın kaosa sürüklendiği, kaosa sürükleyenlerin Rusya ve Çin olduğu, düzenleyici bir garantöre[9] olan muhtaçlık, v.s.)

Trump devrini bir “anomali” olarak kabul edersek, Biden ile birlikte (en azından müdahalelere bakarak bile olsa) bir taktiksel aklın operasyonlara başladığını söyleyebiliriz. Ukrayna, Tayvan ve ABD Merkez Bankası’nın icraatları, bu müdahaleleri görülebilir kılmaya kâfi, sanırım.

SAVAŞ MI MAZERET, MAZERET Mİ SAVAŞ?

Hatırlanacağı üzere, Rusya’nın hudutlarını daraltmayı amaçlayan “renkli devrimlerin”[10] bir kısmı başarılı, bir kısmı da başarısız olmuştu. Ukrayna ise jeopolitik ehemmiyete sahip en değerli yerde durdu, Rusya için. Avrupa’ya bağlanan doğal gaz vanası ve dili/dini tıpkı olan yüzölçümü (hak ettiğinden) büyük bir toprağa sahip ülke. Yani vazgeçilemez!

Hadi ABD’nin bu durumu özel olarak örgütlemediğini, Zelenski’nin operasyonel bir aparat olmadığını kabul edelim. Ve sonuçlardan yola çıkıp nereye ulaşıldığına bakalım.

Avrupa’da güç merkezli bir krizin olmadığını tez etmek saçma elbette. Lakin “enerji krizinin” kim tarafından, hangi maksatla çıkarıldığına bakmak gerek. Rusya’nın Avrupa’yı, Ukrayna işgalini kabul etmeye zorlamasının bir neden olduğu ya da Avrupa’nın Rusya’yı geri çekilmeye zorlamasının öteki bir neden olduğu söylenebilir elbette. Lakin en kıymetli nedenlerden biri olarak, Avrupa’nın Rusya’dan aldığı doğalgazın fiyatını düşürmeye çalıştığını da görmek gerek. Şu anda Avrupa ülkelerinde gaz fiyatı Asya’nın iki, ABD’nin 10 katı seviyesinde imiş. Ve Avrupa Komitesi Lideri Ursula von der Leyen “Rusya güç piyasamızı manipüle ediyor. Lakin bizim de ekonomik gücümüz, siyasi irademiz ve birlikteliğimizden gelen gücümüz var” diyor. Rusya’nın Almanya’ya giden Kuzey Akım 1 boru çizgisini kapatması, G-7’nin Rus petrol ihracatına fiyat limiti getirme kararına bir karşılık aslında. Avrupa, “tavan fiyat” istiyor.

Kısacası başta ABD ve destekçisi Avrupa ülkeleri, Ukrayna krizini fırsata çevirdiler. Hammadde maliyetinin azaltılması, kârın arttırılması gerekti. Ukrayna işgalinden 3 ay sonra, yani Mayıs 2022’de, Almanya İktisat Bakanlığı’nın yayımladığı bir rapor, Moskova’ya yönelik başta kömür ve petrol olmak üzere güç alanındaki bağımlılığını değerli ölçüde düşürdüğünü ortaya koyuyordu esasen. Rapora nazaran Rus petrolüne olan bağımlılık yüzde 35’den yüzde 12’ye, Rus kömürüne olan bağımlılık ise yüzde 50’den yüzde 8’e düşürülmüştü. Rus doğal gazına olan bağımlılığı ise yüzde 55’den yüzde 35’e indi. Avrupa’da en çok etkilenen ülke olan Almanya’da bile durum o kadar “vahim” değildi, anlaşılan.

Oysa yaratılan “panik” çok büyük oldu. Zira bu siyasetin yasallığı için Avrupa halklarının takviyesine muhtaçlık vardı. Her birey bu savaşı hissetmeli ve taraf olmalıydı. Üstelik dondurucu soğuklar geleceğini haber veriyordu meteoroloji. Alakalı alakasız herkes katıldı bu kampanyaya.

İtalya Başbakanı “Bütün yaz klimaların açık kalmasını mı barışı mı tercih edersiniz?” diyordu. Başbakan derse İtalya’nın Nobel fizik ödüllü Profesörü Giorgio Parisi boş durur mu? “Makarnanın, ocağı söndürdükten sonra da pişmeye devam edeceğini” bilimsel yolla kanıtladı. Gücünün yüzde 70’inden fazlasını nükleer santrallerinden sağlayan Fransa bile “tasarruf etmek” için Eyfel Kulesi’nin ışıklarını erken kapatmaya karar verdi. (Milyonlarca turist soracaktı; “neden ışıklar yanmıyor”. “Rusya yüzünden”.) Halbuki Almanya Güç Bakanlığı bile kendi ülkesinde alınacak tüm tedbirlerin yalnızca yüzde 2 tasarruf sağlayabileceğini açıklıyordu.

İş, süratle Putin tersliğinden Rusya karşılığına dönüştü. Yeri geldiğinde “spora siyaset karıştırılmasın” diye nutuk atanlar, bütün Rus sportmenlerin müsabakalardan men edilmesini bile alkışlar hale geldi. Bayanlar tenisçiler içinde dünyanın 1 numarası olan Polonyalı Swiatek bile, maçlara Ukrayna bayrağının renklerini taşıyan kurdele ile çıkmaya başladı.

Avrupa halkı kendi iktidarları tarafından taraf edilir de Rusya boş durur mu? Asker sayısı 1 milyonun (yedeklerle 2) üzerinde olan Rusya, seferberlik ilan etti. Natürel ki hedef asker muhtaçlığı değildi, Rus halkının Putin’in ardına dizilmesiydi.

SONUÇTA KİM KAYBETTİ, KİM KAZANIYOR?

Ukrayna’da savaş başladığı andan itibaren, doğal ki tahlil kokan lakin tuttuğu tarafa nazaran bilgileri sıralayan değerlendirmeler yapıldı/yapılıyor.[11]

– Rusya batağa saplandı. Öldürülen Rus askeri sayısı 50 bin, düşürülen uçak/helikopter, patlatılan tank… İşgal ettiği yerleri kaybetmeye başladı. Putin’in iktidarı sallanıyor, hatta içeride darbe bile planlıyorlar.

-Avrupa kaybetti. Güç krizi, besin krizi derken enflasyon patladı. Ülkeler yalnızca ekonomik değil, siyasi krize girdiler.

-ABD kaybetti. Ukrayna’yı koruyamadı, NATO üyesi yapamadı. Karşı bloğu, Rusya, Çin ve hatta İran’ı birleştirdi.

Bir de şu datalarla bakalım!

Rusya, savaşın yalnızca birinci 6 ayının sonunda petrol, gaz ve kömür ihracatından 158 milyar euro kazandı. Bu devirde fosil yakıt fiyatlarının rekor düzeye ulaşması Rusya’nın düşen ihracatına karşın rekor yarar elde etmesini sağladı.

Putin, 27 bin km²lik Kırım’dan sonra Donetsk, Luhansk, Herson Zaporijya’nın topraklarının da ilhakını resmen açıkladı. Seçmen takviyesinin arttığını söylemeye gerek var mı?

Almanya, savunma bütçesini 100 milyar euro yapacağını açıkladı. Dikkat edilmesi gereken bahis şu; Başbakan Scholz bunu, NATO’ya üye her ülkenin gayrısafi ulusal hasılasının (GSYİH) yüzde 2’sinin savunma sarfiyatlarına harcanması kuralının gereği olarak açıkladı. Yani ABD’nin yıllardır, “Avrupa ülkeleri NATO’ya kâfi takviyesi vermiyor” yakınması artık zorla değil “gönüllü” olarak yerine getiriliyor. Ve Almanya’yı öbürleri de takip etmeye başladı.

Aslında savaşın aktörleri ortasında kaybeden yok (en azından şimdilik). Hatta neredeyse hepsi kazanmış, hatta kazanımları katmerlenmiş durumda. Yalnızca siyasi iktidarlar değil, güç, besin, silah monopolleri asıl kazanan. Ve elbette finans kapital.

Kaybedenin kimler olduğunu söylemeye gerek var mı? Elbette halklar, yani çıkarları, egemenlerin çıkarları ile tıpkı olmayanlar…

Ancak asıl kaybedenleri de söylemek gerek! En çok kaybeden kendisi olduğu halde hala bu “kutuplar”dan birisine taraf olmaya çalışan halk(lar)…

NOT: Yazı burada bitmeyecekti aslında fakat çok uzadı. Dünyadaki ekonomik kriz, enflasyon, faizler ve asıl olarak dünya tarihinde görülmemiş boyuta ulaşan “sermaye birikimi” diye devam edecekti. Artık bir sonraki yazıya…

O yazı için birkaç not;

Tedarik zincirlerindeki kırılma dünya besin krizini ve enflasyonu arttırıyor. ABD neden ülkesine mal getiren konteynerleri geri göndermiyor, o vakit?

Petrol mü az, yoksa rafineri mi?

Dünyada enflasyonun artışına, üretim ünitesi başına düşen emek maliyeti mi yoksa monopollerin fiyatlandırma marjı mı neden oluyor?

[1] Kapışma, uygun bir tarif olmayabilir lakin savaş demek de uygun gözükmüyor.

[2] Kelebek tesiri; “Amazonlardaki bir kelebeğin kanat çırpışı, ABD’de bir fırtına kopmasına neden olabilir” basitliğinde anlatılabilir. Bir başka kolay anlatımı; dt/dX​=p(Y−X), dt/dY=−XZ+rX−Y, dt/dZ=XY−bZ. Yaygın bilinirliğinin tersine ismini; bir kelebeğin kanat çırparak yarattığı rüzgâr tesirinden değil, grafik modellemedeki biçimin “kelebeğe benzemesinden” almakta.

[3] Sovyetler Birliği’nin gerçek manada bir sosyalist devlet olup olmadığı tartışmasına girmeyeceğim, buradaki genel bir kabul.

[4] Yeni kavramlar üretme kısırlığı yalnızca sosyalistlere mahsus değil, başkaları de yeni bağ biçimlerini tanımlarken eski kavramlara yeni içerikler yüklüyorlar. Tahminen de “kutup” kavramıyla sunmak, işlerine geliyordur.

[5] Çok sayıda ülkenin merkez bankalarının rezervlerinde önemli meblağda dolar ve dolara bağlı ABD Hazine kâğıdı bulunuyor. Bu ülkeler ortasında Japonya (1,3 trilyon dolar), Çin (1,1 trilyon dolar) ve İngiltere (609 milyar dolar) birinci üç sırada bulunuyor.

[6] Ne S-400 ne de nükleer santral. Ne vakit ki Rusya ödeme sistemine (MİR) giriş tehlikesi görüldü, ABD müdahalesi geldi. Ve Türk Bankaları tıpış tıpış MİR’den çıktı. Hatırlanacak olursa Saddam’ın da sonunu, dolarla petrol satmaktan vaz geçmesi getirmişti.

[7] Nükleer başlıklı füzeleri bir kenara bırakıyoruz. Zira onların kullanılması, bambaşka bir dünya demek.

[8] Belirtmek gerekir ki Çin konusunda ABD’yi rahatsız eden en kıymetli proje; “Bir Jenerasyon, Bir yol” projesi.

[9] Hem düzenleyici hem garantör olmak kritik bir durum. Zira ABD’nin dünya önderi olma durumunu, en makul biçimde savunmaya çalışanlar, bu kavrama yaslanıyor; “ABD olmasa dünya kaosa sürüklenirdi”. Fakat yeniden de bir emperyalist “akıl”, BM’nin daimi 5 üyesinin yer aldığı bir heyet oluşturmuş ve onlara veto hakkı vermiş, yani oy birliği koşulu getirmiş, sigorta olarak. Bizdekinin daima “dünya 5’ten büyüktür” demesi, aslında sonuçlarını hesap etmediği bir kaosa yol açma popülizminden öbür bir şey değil!

[10] Kadife, Buldozer, Gül, Lale, Kot, Üzüm ve Ukrayna’daki Turuncu.

[11] İlhan Uzgel elbette muaf.